خاجوراهو ، مجموعه ای افسانه ای از معابد قرون وسطایی - تور انگلیس

هندوستان، تاریخی بسیار کهن دارد و ظهور اولین تمدن ها در آن، به حدود 3000 سال پیش از میلاد باز می گردد. این تاریخِ غنی باعث شده که هند، موزه ای به وسعت یک کشور باشد! از شمال تا جنوب و از شرق تا غربِ این سرزمین، آثار باستانی شگفت انگیز و معرکه ای وجود دارد که تاریخ ساخت بعضی از آن ها به چندین قرن پیش از میلاد می رسد. از ویژگی های شاخص این کشور تنوع ادیان، وجود مذاهب فراوان و باور عمیق مردم به آیین هایشان است. این باورها ریشه در تاریخ دارد و از گذشته های دور، از اهمیت و جایگاه بسیار بالایی در زندگی مردمان هند برخوردار بوده است. وجود معابد تاریخی در نقاط مختلف هندوستان این مسأله را اثبات می نماید.

موقعیت مکانی

معابد تاریخی خاجوراهو در مجاورت دهکده ای کوچک و زیبا به همین نام، در قسمت مرکزی هند، استان مادیا پرادش، بخش چاتراپور و در سواحل یکی از انشعاب های رودخانه کِن قرار دارند. این دهکده در فاصله 635 کیلومتری جنوب شرقی دهلی نو، مرکز هند، واقع شده است.

نگاهی به تاریخچه مجموعه

استان مادیا پرادش، در طول تاریخ هند، منطقه ای با اهمیت بوده و از این رو آثار فراوانی از اعصار مختلف در آن به جای مانده است. این معابد از زیباترین و مهم ترین بناهای تاریخی استان مادیا پرادش و از برترین آثار به جا مانده از قرون وسطی در هند هستند که نمایشی بی بدیل از هنر معماری، خلاقیت و تخیل مردمان گذشته اند.

بیشتر این معابد در سال های 950 تا 1150 میلادی به وسیله حاکمان سلسله چاندلا ساخته شد. در این زمان، امپراتوری چاندلا در اوج قدرت خود قرار داشت. ساخت معابد در میان پادشاهان این سلسله یک سنت بود، به گونه ای که گفته می گردد هر پادشاه، دست کم یک معبد در زمان حکومت خود بنا کرده است. فرمانروایان چاندلا همیشه در کوشش بودند که فعالیت های سیاسی خود را از امور مذهبی و فرهنگی جدا نمایند. آن ها این منطقه را به عنوان مرکز مذهبی و ماهوبا، که در فاصله 60 کیلومتری آن قرار داشت را به عنوان مرکز سیاسی خود برگزیدند.

پس از سقوط سلسله چاندلا در سال 1150 میلادی، تاخت و تازهای فراوانی به این بخش صورت گرفت و ساکنان آن برای جلوگیری از ویرانی بیشتر معابد، خارج شدن از مرکز توجه و در امان ماندن خودشان، به طور کامل منطقه را ترک کردند. در قرن های 13 تا 18 میلادی، معبدها در پوشش جنگلی انبوهی پنهان شده بودند تا اینکه در سال 1838، یک افسر بریتانیایی به نام بِرت، تصادفاً به اطلاعاتی دست یافت که منجر به کشف دوباره آن ها در دل جنگل های منطقه شد.

آشنایی بیشتر با این مجموعه ی تاریخی

خاجوراهوی کوچک امروز، در دوران باستان، شهری بزرگ و با شکوه بود. شهری با معماری خیره نماینده، دارای معابد فراوان، که در هر نقطه از آن، مجسمه هایی حیرت انگیز خودنمایی می کرد. این مجسمه های سنگی، هنر دست استادانی ماهر در قرون وسطی بوده است. آثار این شهر بزرگ باستانی، هنوز هم به صورت خرابه هایی در محدوده ای به مساحت 21 کیلومتر مربع وجود دارد. بر اساس روایات محلی، این مجموعه در ابتدا شامل 85 معبد بوده که تنها 22 نمونه از آن به جای مانده است. در تمامی اسامی که در کتب باستانی به این ناحیه نسبت داده شده، واژه خاجور یا کاجور (به معنی خرما) دیده می گردد و این کلمه نشان از وجود درختان نخل در منطقه دارد. بعلاوه گفته می گردد که در گذشته تمام شهر با دیوارهایی محصور شده بود و 8 دروازه ورود و خروج وجود داشت که دو درخت خرما در دو سوی هر دروازه به چشم می خورد.

این مجموعه باستانی در سال 1986 میلادی در لیست میراث جهانی یونسکو نهاده شد.

هنر معماری، سنگ تراشی و مجسمه سازی در معابد خاجوراهو

در ساخت همه معابد، از سبکی متداول در معماری شمال هند، به نام ناگارا استفاده شده است. تمامی ساختمان ها با تبعیت از الگوی معماری معابد هندو و بکارگیریِ یک طرح هندسیِ شبکه ای به نام واستو-پوروشا-ماندالا بنا شده اند. اغلب دارای یک ساختمان اصلی و چند سازه کوچک تر فرعی در اطراف خود هستند که تمام آن ها بر روی سکوهای بزرگ سنگی نهاده شده اند. مناره های ساختمان ها را با قرار دادن بلوک های سنگی بر فراز 4 ستون اصلی و سپس پر کردن بینِ آن ها با بلوک های سنگی دیگر ایجاد نموده اند. ستون های افقی و عمودی، از تخته سنگ های بزرگ ساخته شده است. در ایجاد کمان ها و طاق ها از تکنیک پتکین بهره گرفته اند. هر بخش از معماری بناها، یک جنبه سمبولیک داشته و به اعتقادات رایج در آیین های هندو و جین اشاره دارد. به جز یکی از معبدها، بقیه به سمت شرق ساخته شده اند و درگاه ورودی آن ها نیز در همین جهت قرار گرفته است.

سنگ های به کار رفته در معابد از نوع ماسه سنگ و به رنگ های زرد کمرنگ، صورتی و قهوه ای هستند. تنها 4 معبد با سنگ گرانیت ساخته شده است. مجسمه سازان قرون وسطی به این علت از ماسه سنگ ها استفاده کرده اند که نسبت به گرانیت نرم تر بوده و تراشیدن آن آسان تر است. نقوش سنگی خاجوراهو با ترتیب خاصی در کنار هم حجاری شده اند تا همانند واژه های تشکیل دهنده جملات، روایتگر داستان های مختلفی باشند. مجسمه ها و نقوش برجسته س سنگیِ این مجموعه پنچ مضمون کلی را در بر می گیرند که عبارتند از: 1-مذهبی 2- خانواده، مریدان و خدمت گزاران 3-زیبارویان بهشتی 4-حیوانات و گونه های دیگر 5- بخش های متفرقه همانند نوازندگان، استاد و شاگردان و … .

معابد تاریخی خاجوراهو

این معابد که متعلق به دو مذهب هندو و جین هستند، در سه بخش مجزای غربی، شرقی و جنوبی ساخته شده اند و گروه غربی، بزرگ ترین و برترینِ آن هاست. توازن درستی بین معماری و مجسمه سازی بناها دیده می گردد. دیوارهای خارجی و داخلی ساختمان ها پوشیده از نقوش برجسته و مجسمه های زیباست که بخش زیادی از آن ها در نماهای خارجی، عشق شهوانی را به تصویر می کشند. در ادامه به چند مورد از برترین و محبوب ترین معابد این مجموعه اشاره خواهیم نمود.

• معبد لاکشمَنا (Lakshmana)

یکی از اولین و بزرگ ترین معابد ساخته شده در خاجوراهو است که در سال 954 میلادی، به وسیله یاشووارمان، هفتمین پادشاه چاندلا بنا شد. جزء معابد ضلع غربی بوده و به ویشنو(خدای هندو) تعلق دارد. این بنا بسیار متفاوت از سایر معابد مجموعه است. 4 معبد فرعی در چهار گوشه اش وجود دارد و ساختمانی اصلی همانند غولی سنگی در وسط آن ها خودنمایی می نماید. .لاکشمن تنها یک در ورودی دارد که رو به شرق باز می گردد و نمای جلویی ساختمان نیز در همین جهت است. در این بنا، تمامی مؤلفه های معماری معابد هندو دیده می گردد. سطوح بیرونی ساختمان مملو از شاهکارهای مجسمه سازی است. مجسمه هایی که بخشی از آن ها روایتگر داستان های شاهانه و مذهبی بوده و بخش دیگر لذت های جسمی را به تصویر می کشند.

• چاوسات یوگینی (Chausath Yogini)

قدیمی ترین معبد این مجموعه تاریخی است که به بخش غربی تعلق دارد. در سال 820 میلادی بنا شد و مربوط به الهه کالی(الهه خشم و خشونت) است. نام آن از دو واژه چاوسات(به معنی 64) و یوگینی (به معنی راهبان زن) تشکیل شده و اشاره به 64 راهبی دارد که به این الهه خشمگین خدمت می نمایند. ساختمان معبد را به شکل حیاطی که به وسیله 64 معبد کوچک احاطه شده، ساخته بودند، که امروزه تنها 35 عدد از آن ها به جای مانده است. در ساخت آن از سنگ های گرانیت استفاده کرده اند و بر خلاف سایر معابد خاجوراهو که به شکل شمال-جنوب ساخته شده اند، این معبد به صورت شمال شرقی-جنوب غربی بنا شده است. بسیاری از مجسمه ها و تندیس های این بخش از بین رفته اند.

• پارسوانات (Parsvanath)

در گروهِ معابد شرقی قرار گرفته است و بزرگ ترین معبد آیین جین در این مجموعه و یکی از بزرگ ترین و برترین معابد جین در هند است. ساخت آن به اواسط قرن دهم میلادی باز می گردد و طرح بسیار ساده ای دارد. نکته جالب این معبد، وجود نوشته های مقدس در ابعاد مینیاتوری و کوچک در خلوتگاه داخلی و جایگاه پارسوانات است. با وجود اینکه پارسوانات معبدی مربوط به آیین جین است اما پیکره ها و مجسمه های هندویی فراوانی، به ویژه در نمای بیرونی آن مشاهده می گردد. بخش زیادی از نقوشِ برجسته سنگی آن، به آپساراس(نمادی از روح زنانه ابرها و آب ها) اختصاص دارد. جزئیات سنگ تراشی ها و مجسمه ها واقعاً حیرت انگیز بوده و حتی بافت لباس زنان نیز در آن نشان داده شده است.

این معبد نیز در بخش شرقی خاجوراهو قرار گرفته است و یکی از معابد مشهور آیین جین است که در اواخر قرن 11 ساخته شد. ساختمان آن نسبتاً کوچک، اما به لحاظ حجاری ها و سنگ تراشی ها بسیار غنی است. مناره سنگی یکپارچه آن مملو از نقش و نگارهای برجسته سنگی و زیبا از الهه ها و خدایان هندو و جین است. از مجذوب کننده ترین بخش های آن، مجسمه آدینات است که در حالت نیلوفری(شکلی از نشستن برای مراقبه) قرار گرفته است. اگرچه بسیاری از بخش های معبد ویران شده و جلال و شکوه سابق خود را ندارد اما هنوز هم سرشار از زیبایی و رمز و راز است.

• چیتراگوپتا (Chitragupta)

معبدی در مجموعه غربی که به سوریا- خدای خورشید در آیین هندو- اختصاص دارد و به همین علت به سمت شرق ساخته شده است. هنگامی که وارد معبد می شوید، مجسمه ای یک و نیم متری از سوریا را می بینید که سوار بر ارابه ای با 7 اسب، در آسمان حرکت می نماید. از دیگر حجاری های برجسته و خاص این معبد، ثمثالی از ویشنو با 10 سر است که 9 سَر به زندگی گذشته و یکی از آن ها به زندگی آینده او اشاره دارد. نقش برجسته های زیادی از صحنه های نبرد حیوانات نیز در این معبد مشاهده می گردد. نقوش سنگی نظیر گروه های سلطتنی، پایکوبی های شادمانه و سنگ تراشان در حال کار، نشان دهنده زندگی پر رونق و با نشاط مردم در زمان حکومت چاندلا است.

تخمین زده می گردد که این بنا در سال های 975 تا 1100 ساخته شده است و به ویشنو -خدای آیین هندو- تعلق دارد. در گروه شرقی خاجوراهو واقع شده و در جایگاه مقدسِ آن مجسمه ای سنگی از ویشنو با 4 دست قرار گرفته است. بخش زیادی از مجسمه تخریب شده و بدون سر است. این معبد به علت نقش مایه های شاهکار و خیره نماینده سنگیِ داخلی و خارجی اش به شدت مورد توجه گردشگران قرار می گیرد. از بخش های شاخص این معبد می توان به حجاری های ظریف سقف و ورودی طاقدار با نقش هایی زیبا از ماکارا (موجود دریایی افسانه ایِ کروکودیل مانند در آیین هندو)، ویشنو، شیوا و برهما اشاره نمود.

• دِوی جاگدامبا (Devi Jagdamba)

در فواصل سال های 1000 تا 1025 میلادی ساخته شد و در گروه غربیِ مجموعه خاجوراهو جای گرفته است. این معبد به خدای شیوا و الهه پارواتی(الهه باروری و حاصلخیزی در آیین هندو) تعلق دارد. مجسمه ای از شیوا با 8 دست و 3 سر و نیز تندیسی زیبا و باشکوه از پارواتی را در دوی جاگدامبا خواهید دید. نقوش برجسته سنگی معبد در سه ردیف انجام گرفته است و به تثلیث در آیین هندو اشاره دارد. در ردیف اول مجسمه های برهما (آفریننده در آیین هندو)، در ردیف میانی پیکره هایی از شیوا (نابودگر در آیین هندو) و در ردیف زیرین مجسمه های ویشنو (نگهبان و پاسدار در آیین هندو) حجاری شده اند.

• چاتور بوج (Chaturbhuj)

این معبد برای ویشنو(خدای هندو) ساخته شده است. در بخش جنوبی قرار گرفته است و یکی از زیباترین معابد مجموعه است که مهارت و هنر خیره نماینده چاندلاها را به رخ می کشد. به علت قرارگیری در روستای جاتاکاری، به این نام نیز شناخته می گردد. حجاری های ویژه و متمایز این بخش عبارتند از: مجسمه ویشنو با چهار دست، نقش برجسته هایی از شیوا، برهما و ویشنو در بالای درگاه ورودی و مجسمه هایی از شیرهای افسانه ای.

• کانداریا ماهادِو (Kandariya Mahadev)

ساختمان دیگری از گروه غربی که در سال 1030 میلادی ساخته شد. بزرگ ترین و شناخته شده ترین معبد در خاجوراهو است و به خدای شیوا در آیین هندو تعلق دارد. آنچه این بنا را محبوب ساخته، تناسب چشم نواز در معماری آن و جزئیات بی نظیر تندیس ها و مجسمه های سنگیِ حکاکی شده بر دیوارهای آن است. کانداریا ماهادو یکی از پر زرق و برق ترین معابد مجموعه بوده که بیشترین تعداد مجسمه ها و نقوش برجسته سنگی را دارد. بیشتر از 200 پیکره در داخل و بیش از 600 پیکره در نمای خارجی ساختمانِ معبد حجاری شده است. این بنا به شکل کوه کایلاش(یکی از قلل رشته کوه های هیمالیا که کوهی مقدس در آیین هندو است) طراحی و ساخته شده و مناره مخروطی زیبایی در بالای آن به چشم می خورد. مجسمه شیوای این معبد، از جنس سنگ مرمر است.

روش های دسترسی به مجموعه

مسافرت به این مجموعه تاریخی از چندین روش امکان پذیر است:

• جاده: خاجوراهو راستا ارتباطی خوبی با شهرهای بزرگ هند دارد و در هر شهری که باشید می توانید به راحتی خود را با ماشین و به وسیله جاده به این منطقه برسانید.
• خطوط ریلی: نزدیک ترین ایستگاه قطار در فاصله 5 کیلومتری معابد قرار گرفته است. متأسفانه این ایستگاه دسترسی مناسبی به شهرهای بزرگ ندارد و گردشگران معمولاً ابتدا به وسیله قطار به ایستگاه های سانتا جانسی و کاتنی در فاصله 130 تا 200 کیلومتری خاجوراهو می فرایند و راستا به جای مانده را با تاکسی یا وسایل نقلیه دیگر طی می نمایند.
• خطوط هوایی: در فاصله حدود 8 کیلومتری از معابد، فرودگاه کوچکی واقع شده است که تنها از شهرهای دهلی و واراناسی پرواز دارد. بعلاوه می توانید با هواپیما از شهرهای بمبئی، حیدر آباد و ایندور به فرودگاه جبلپور در 270 کیلومتری خاجوراهو بروید و برای ادامه راستا سوار تاکسی شوید.

مناسب ترین زمان برای سفر

اگر قصد بازدید از این معبدهای باستانی را دارید پیشنهاد می کنیم ماه های گرم سال را انتخاب نکنید. از ماه اکتبر تا فوریه برترین زمان برای سفر به این منطقه است. جشن ها و فستیوال های مجموعه در ماه فوریه برگزار می شوند و این ماه را به یکی از شلوغ ترین زمان ها تبدیل کرده و گردشگران زیادی را از سراسر جهان به این منطقه جذب می نمایند.

نظر شما راجع به معابد باستانی خاجوراهو چیست؟ آیا قبلاً به این منطقه سفر کرده اید؟ اگر پاسختان مثبت است خشنود خواهیم شد که تجربیاتتان را با ما و همراهان خبرنگاران به اشتراک بگذارید. در صورتی که اطلاعات دیگری درباره این مجموعه تاریخی دارید یا علاقه مند به بازدید از آن هستید، می توانید حرف ها و نظراتتان را با ما در میان بگذارید.

منبع:سـفـرزون